O PROJEKCIE

Międzynarodowy projekt badawczy pt. „Polska i Pomorze w kształtowaniu cywilizacji europejskiej (od słowiańskich plemion do przełomu XII/XIII w.” realizowano ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w Polsce w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (NPRH) w latach 2014-2020 przez Instytut Historyczny na Wydziale Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Grono wykonawców przedsięwzięcia skupiło ponad 20 badaczy z Polski, Niemiec, Czech, Węgier i Australii, przede wszystkim historyków i archeologów, ale także specjalistów z zakresu filologii klasycznej, metodologii nauk humanistycznych i kulturoznawstwa.

Wskazane w tytule Projektu średniowieczne kraje mają dzisiaj odmiennego rodzaju kontynuacje – Polska jako państwo, natomiast Pomorze jako kraina historyczna (podzielona administracyjnie na kilka regionów) rozciągająca się po obu stronach Odry w granicach Polski i Niemiec. Stan ten przypomina nieco dzieje tych ziem w X-XII w., gdy stanowiły one obiekt politycznej i militarnej ekspansji sąsiadów: Polski, Niemiec i Danii. W tym czasie jednak dochodziło na tych obszarach również do formowania się rozmaitych organizmów społeczno-politycznych, których mieszkańcy zyskali zbiorczą nazwę Pomorzan.

Polska państwowość uformowała się w X-XI w. jako nowa jakość w stosunku do plemiennych struktur społeczno-politycznych. Kierunek pomorski w jej rozwoju okazywał się newralgiczny: handel z ośrodkami nadbałtyckimi przysparzał zamożności wczesnopiastowskiej elicie, a próby rozciągnięcia panowania aż po Bałtyk stanowiły ważny impuls rozwojowy dla młodej państwowości. Kryzys lat 30. XI w. wymusił zmiany w jej organizacji, zmniejszające znaczenie wspomnianych czynników dla jej bytu, aczkolwiek ekspansja na północ pozostała trwałym elementem polityki Piastów.

Pomorzanie znaleźli się wówczas w strefie Barbaricum, oczywiście w ocenie dokonywanej przez sąsiadów z kręgu Christanitas. Ta ideowa, pejoratywna kwalifikacja ich statusu uwarunkowana była zasadniczo przywiązaniem nadbałtyckich społeczności do rodzimych wierzeń i kultów, a w coraz mniejszym stopniu ich kulturową obcością. Wprawdzie struktury państwowo-kościelne wczesnopiastowskiej Polski okazały się na tych obszarach efemerydą, ale postępował rozwój systemu ponadplemiennej władzy książęcej, niewykluczone że w nawiązaniu do reliktów organizacji monarchii pierwszych Piastów. Jeszcze bardziej jednak w zakresie erozji rodzimych struktur plemiennych na obszarach Pomorza przykuwa uwagę uformowanie się wczesnych miast (zwłaszcza Wolin i Szczecin, ale też Kołobrzeg czy Gdańsk).

Pomorze, pomimo uwolnienia się od władzy Piastów w XI w., nadal przechodziło transformacje społeczne i ustrojowe zbliżające je zwłaszcza w zakresie rozwoju miast i struktur władzy do kręgu cywilizacji europejskiej. Pod względem zaś rozwoju ośrodków wczesnomiejskich w regionie u ujścia Odry nawet nad sąsiednią Polską górowało. Nie dziwi więc w tym kontekście wysoka w XII w. dynamika procesów włączania Pomorza, zwłaszcza Zachodniego, do łacińskiego kręgu europejskiej cywilizacji za sprawą chrystianizacji i akcesji do systemu politycznego skupionego wokół ówczesnego cesarstwa rzymskiego. Celnie charakteryzuje ogół tych transformacji kategoria przełomu cywilizacyjnego, rozumianego jako pojawienie się państwa, miasta, kultury pisma, a w tym konkretnym kontekście recepcji chrześcijaństwa i dziedzictwa antyku.

Na uwydatnienie tych przemian ukierunkowane są prace Projektu, ale z nastawieniem na ukazanie wspólnego – choć bynajmniej nie bez udziału konfliktów – wkładu polsko-pomorskiego w zagospodarowanie na nowo post-plemiennego świata. W ognisku uwagi znalazły się więc przede wszystkim interakcje między Polską i Pomorzem, niemniej jednak z uwzględnieniem ich wpięcia w szerszy kontekst odniesień do bliższych i dalszych sąsiadów oraz instytucji przenikających średniowieczną Europę pierwiastkiem uniwersalizmu na czele z Kościołem i cesarstwem rzymskim na wschodzie i zachodzie. Z drugiej strony liczy się też porównawcza analiza tak badanych zjawisk, by wydobyć zasadnicze analogie i różnice nie tylko między strefą polską i pomorską, ale też w stosunku do ich sąsiadów.

W ramach projektu realizowano prace badawcze prezentowane etapowo podczas kilku spotkań warsztatowych oraz międzynarodowej konferencji w 2017 r. Integralny i wysoce pracochłonny nurt badań stanowiły też prace archeologiczne: cztery sezony w Polsce, w dorzeczu Regi, gdzie eksplorowano sondażowo ponad 30 grodzisk, oraz dwa sezony w Niemczech: w Stolpe nad Odrą oraz na wyspie Schulzenwerder na jeziorze Jäthensee przy Babke (Meklemburgia). W ten sposób przygotowano materiał do serii publikacji końcowych projektu.